نوشته‌ها

به گزارش خبرگزاری مهر، برنامه «گفت و گوی اجتماعی» رادیو گفت و گو با موضوع حجاب، عفاف و کاهش آسیب های اجتماعی و در ارتباط تلفنی با حجت الاسلام داوود مهدوی زادگان عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به روی آنتن رفت.

حجت الاسلام مهدوی زادگان با اشاره به تحقیقاتی که در مقوله حجاب کرده است، گفت: حجاب مسئله نیست و راه حل است و این اساسی ترین وجه اختلاف نظرها در این مسئله است که آیا ما باید حجاب را یک مسئله حساب کنیم و یا یک راه حل؟

وی با اظهار به اینکه در نگاه اندیشه مدرن و غرب، حجاب یک مسئله است در حالی که در نگاه دینی و اسلامی حجاب یک راه حل است، توضیح داد: در غرب، فردیت را در نظر می گیرند و هرچیزی که من می پسندم حجت و ارزش است و این مقابل حجاب است چون ایده حجاب به مثابه خیر عمومی تلقی می شود. یعنی حجاب برای این است تا مصالح جامعه تامین شود.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی افزود: اگر کسی می گوید می خواهد در جامعه برهنه باشد، این برهنگی نفعی برای جامعه ندارد و از سویی ضرر هم دارد و آسیب های اجتماعی فراوانی نیز به دنبال خودش می آورد.

وی متذکر شد: جوامع غربی، آسیب های اجتماعی ناشی از بی حجابی را از جهت قانون حل می کنند اما متاسفانه می بینیم کسانی که پیرو برهنگی و عریان پوششی در جامعه خودمان هستند حتی به آن مسائل اولیه ای که در جوامع مدرن و غربی رعایت می شود اعتقادی ندارند.

حجت الاسلام مهدوی زادگان حجاب را یک گفتمان دانست و اظهار کرد: از دل این گفتمان است که راه حل های مقابله با آسیب های اجتماعی را می توانیم استخراج کنیم. اما باید بر این تاکید کنیم که حجاب خیری است در مقابل ناپوششی و بی حجابی و عریان گری که شر است.

وی امنیت را از خیرات و ثمرات رعایت حجاب بیان کرد و گفت: رابطه امنیت با توسعه اقتدار گرایی دولت ها است. وقتی که عریان گری افزایش پیدا کند، ناامنی را به دنبال خودش می آورد و در این صورت ما به حضور نیروهای امنیتی نیاز داریم و امنیتی شدن اقتدار دولت ها را بیشتر و رسمی تر می کند. بنابراین عریان گری در ساحت سیاست هم تاثیرگذار است و جامعه را به سمت دولت گری های بعضا فاشیستی و اقتدارگرایانه می برد و این تهدیدهایی است که از ناحیه بی حجابی و عریان گری داریم.

منبع

حجت الاسلام والمسلمین محمدحسین اسکندری از روزهای ابتدائی شکل گیری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تا اواسط سال ۱۳۹۷ به عنوان عضو هیئت علمی و مدیر گروه علوم سیاسی پژوهشگاه فعالیت داشت. اسکندری از موثرترین عوامل تشکیل گروه علوم سیاسی پژوهشگاه و تولید آثار فاخر و مورد نیاز جامعه علمی بود. ۹ اثر از وی در رشته علوم سیاسی در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به چاپ رسیده و کتاب «درآمدی بر حقوق اساسی» در دومین همایش کتاب سال حوزه به عنوان اثر برگزیده انتخاب شد، وی جمعه ۲۹ شهریور بر اثر ایست قلبی دار فانی را وداع گفت.

به همین مناسبت در این مجال مروری خواهیم داشت بر دغدغه ها و اندیشه های وی در کتاب مبانی اندیشه سیاسی در اسلام.

اسلام، دین الهی و یک آیین کامل اجتماعی است که بر همه ابعاد زندگی انسان؛ اعم از مادی و معنوی، فردی و اجتماعی، حقوقی و قضائی، اقتصادی و سیاسی و …، اشراف و نظارت شایسته دارد؛ ولی به رغم غرض ورزی ها و گزافه گویی های تشنگان قدرت و ثروت که سعی دارند دین را از صحنه های سیاسی و اجتماعی دور سازند و مانع از سر راه خود بردارند، اسلام نه تنها در سیاست دخالت می کند، بلکه نسبت به آن اهتمام بیشتری دارد.

شاهد بر این مدعا، آیات و روایات بسیاری هستند که در قرآن مجید و منابع شیعه و سنی در دسترس خوانندگان قرار دارند و ما در اینجا به ذکر روایتی از معصوم تبرک می جوئیم که می فرمایند: « بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَی خَمْسٍ عَلَی الصَّلَاهِ وَ الزَّکَاهِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَایَهِ وَ لَمْ یُنَادَ بِشَیْ ءٍ کَمَا نُودِیَ بِالْوَلَایَهِ: اسلام بر پنج چیز بنا شده است: نماز و زکات و روزه و حج و ولایت، و هیچ یک آنها آن گونه که ولایت مطرح شده است مطرح نگشته است».»(قمی، سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار، ج ۴، ص ۲۳۴؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱،، ص۱۸) که نه تنها ولایت را جزء ارکان دین؛ بلکه از مهمترین آنها برشمرده است.

تمدن اسلامی از پانزده قرن و نظام هایی که در این مدت طولانی، به طور واقعی یا ادعایی، به نام اسلام حکومت کرده اند، می توانند شاهد مهم دیگری باشند بر اهتمام دین نسبت به حکومت و سیاست و کسی نمی تواند اهمیت سیاست و اندیشه سیاسی در اسلام را منکر شود. مسلما یکی از موضوعات مهم مربوط به آن، اصول کلی و مبانی اندیشه سیاسی و تنوع و تقسیم بندی و بیان قرب و بعد آنهاست که اندیشه های سیاسی اسلام را به واقع تحت تأثیر قرار داده اند.

اسلام، به دلالت آیات و روایات و شهادت اسلام شناسان و تجربه تاریخی که در اداره جوامع و ایجاد نظام های سیاسی داشته، دینی است که در هر یک از ابعاد زندگی فردی و اجتماعی برنامه ویژه ای داشته و با اصول جهان بینی و تفسیری که از جهان و انسان به دست می دهد، هماهنگی واقعی دارد.

اسلام دارای نظام سیاسی، اقتصادی، حقوقی و قضایی است، در مورد روابط بین الملل و جنگ و صلح، حقوق خانواده، روابط متقابل همسران و والدین و فرزندان و در ارتباط با تجارت، تولید، کشاورزی، بهداشت، آموزش و پرورش و …، همه و همه، سخن و برنامه دارد. این مطالب را می توان از کتاب و سنت و آنچه توسط اهل فن، از این منابع به کمک عقل استنباط شده، در فقه و فلسفه و کلام و یا از سیره سیاسی معصومان دریافت.

در این نظام کامل اجتماعی می توان سیاست را به عنوان شاخص ترین و مهمترین ابعاد آن نام برد و آیات و روایات بر این حقیقت گواهی می دهند. کافی است نگاهی گذرا به آیات و روایات داشته باشیم تا متوجه اهمیت این بعد اسلام شویم. آیات فراوانی نیز بر اهمیت بعد سیاسی دین تأکید می کنند، علت آن نیز این است که بعد سیاسی در نظام اجتماعی بر دیگر ابعاد آن اشراف دارد؛ در تبیین و تفسیر آنها دخالت می کند و ضامن اجرای آنها خواهد بود.

قرآن کریم در آیه ۲۵ سوره حدید «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ: ما سفیران خود را با بینات فرستادیم و کتاب و میزان همراهشان نمودیم تا مردم قسط و عدل را به پا دارند و آهن را فروفرستادیم که در آن صلابت و سختی و منافع برای مردمان وجود دارد تا خداوند بداند که چه کسی او و سفیرانش را با ایمان و از دل و جان کمک خواهد کرد، هر چند خداوند عزت‌مندی مقتدر است.»

این آیه بر اهمیت سیاست و برپایی عدالت تأکید می کند. در بیان اهمیت سیاست در قرآن به کلیدواژه هایی اشاره می کنیم؛ مواردی مثل مبارزه حق و باطل، ولایت و طاغوت، استکبار و استضعاف. حق زعامت و هدایت، امامت، ملاکهای تبعیت و ترک تبعیت و موازین اطاعت و عدم اطاعت، حق قضاوت و داوری اجرای حدود و دیات و قصاص؛ جنگ و صلح و مبارزه انبیاء و اولیاء و صالحان با سرکردگان کفر، همچون مبارزه موسی با فرعون و مبارزه ابراهیم با نمرود و دیگر انبیاء با دشمنانی که در برابر آنان ایستاده بودند و ده ها نمونه دیگر؛ اینها می توانند کلید و راهگشای ما برای ورود به جهان سیاست باشند که از سیاست اسلامی و اهمیت آن پرده می بردارند و با وجود آنها شکی در وجود سیاست دینی و اهمیت آن باقی نمی ماند.

بنابراین اسلام در کنار ابعاد اقتصادی، حقوقی و قضائی، بعد سیاسی نیز دارد و نظام های سیاسی ویژه ای را می پسندد یا مطرح می کند که بر اندیشه های سیاسی ویژه ای استوار است و به وسیله آنها حمایت می شود؛ اندیشه هایی که بر مبانی خاص استقرار می یابند و به سوی اهداف خاصی هدایت می شوند.

شهید صدر معتقد است بحث از اقتصاد یا سیاست اسلامی در واقع بحث در نظام های اقتصادی یا سیاسی آن خواهد بود، نه درباره علم اقتصاد یا سیاست؛ چرا که اسلام دین دعوت و وظیفه اش بیان روش است نه درگیر شدن در مباحث علمی. علمای ما بر تفاوت در روش آگاهی از سیستمهای دینی و غیردینی تأکید کرده اند؛ کاری که پژوهشگر مسلمان برای آگاهی از سیستمعای اجتماعی اسلام می کند، با کاری که پژوهشگران غیردینی برای آگاهی از نظام های دیگر انجام می دهند، تفاوت اساسی دارد. بنابراین پژوهشگران دینی و غیردینی از دو روش متفاوت استفاده می کنند: روش کشف نظام و روش تولید آن؛ که حرکت پژوهشگر در این دو روش، عکس دیگری است.

یک پژوهشگر مسلمان از مطالعه احکام شرعی، سیستم اجتماعی کشف می کند و پی جویی و حرکت او از طبقه فوقانی ساختار کلی جامعه، به طبقات زیرین و کشف ریشه ها و مبانی آن است؛ ولی پژوهشگران غیر دینی که خود سیستم های اجتماعی و قوانین مدنی را تولید می کنند، به طور طبیعی، از طبقه اول شروع کرده و به طبقات بالاتر می روند و اگر کس دیگری هم بخواهد می تواند مستقیم به نوشته مؤسسان و پیشکسوتان رجوع کند که معمولا در دسترس قرار دارند.

ما به عنوان یک پژوهشگر مسلمان یا باید مستقیم در کشف مبانی اسلامی اندیشه های سیاسی، تلاش کنیم تا ببینیم اسلام اندیشه های مربوط به حکومت و قدرت و همزیستی را بر چه بنیادهایی استوار ساخته است؛ به این منظور که شناخت آنها بتواند در شکل گیری صحیح اندیشه های سیاسی ما تأثیرگذار باشد؛ زیرا اندیشه های سیاسی که با توجه به مبانی و اهداف اسلامی در ذهن انسان تحقق پیدا کنند، به طور طبیعی اندیشه هایی اسلامی خواهند بود و یا اینکه غیرمستقیم در کشف مبانی اندیشه های سیاسی اسلام تلاش خواهیم داشت، به این صورت که با کشف احکام تفصیلی و جزئی، در پی کشف مبانی کلی آنها باشیم. در این دو صورت هر چند می توان به نتیجه واحدی رسید، ولی روش استخراج مبانی متفاوت خواهد بود. در صورت اول مستقیم در پی کشف مبانی از آیات و روایات هستیم و در صورت دوم آنچه مستقیم از آیات و روایات استخراج می کنیم، اندیشه ها و احکام جزئی سیاسی اند که می توان از مطالعه آنها به مبانی کلی پی برد.

یادداشتی است که محسن جبارنژاد، پژوهشگر علوم سیاسی درباره نظریه دولت و پارادوکس نظم – انقلاب (تأملی در یک پرسش اساسی در باب نظریه دولت) نوشته است:

یکی از مراحل اساسی در هر انقلاب، تبدیل نهضت به نهاد یا تبدیل انقلاب به نظم مستقر به ویژه در قالب دولت است. عمده نظریه پردازان انقلاب بر این باور اند که جامعه آنگاه که تکانه‌های شدید انقلاب را پشت سر بگذاد وارد مرحله ترمیدور یا فروکش کردن شور انقلابی می‌شود و پس از آن است که دوران نظام سازی آغاز می‌شود. اصولاً در تلقی رایج، انقلاب معمولاً با بحران سیاسی آغاز می‌شود و با سامان سیاسی به پایان می‌رسد. در واقع انقلاب زمانی آغاز می‌شود که قدرت سیاسی انحصاری دولت در بوته آزمون قرار می‌گیرد و شکست می‌خورد و هنگامی به پایان می‌رسد که همان قدرت دوباره به دست رژیم جدید، استقرار می‌یابد.

در این ایده، انقلاب جریانی موقت، غیر دائمی و پایان پذیر است. طبق این تلقی، انقلاب نوعی بی ثباتی و آنارشی محسوب می‌شود حال آنکه نظام سازی با نوعی ثبات همراه است، لذا انقلاب و نظم، توأمان قابل جمع نیستند و وضعیتی پارادوکسیکال را شکل می‌دهد و لذا هر گونه سخن گفتن از نظریه دولت آنهم در یک شرایط انقلابی، امری مهمل و یا حداکثر فاقد معنا دانسته می‌شود. البته برخی مارکسیستهای منتقد سرمایه داری نظیر تروتسکی انقلاب دائمی را برای غلبه بر محافظه کاریِ دوران نظام سازیِ پساانقلاب پیشنهاد می‌کنند و برخی دیگر انقلاب در انقلاب را پیشنهاد می‌دهند. ایده‌ای که انقلاب اسلامی برای دولت سازی در گام دوم خود (چهل سال دوم) پیشنهاد می‌دهد، نظریه “نظام انقلابی” است.

یکی از غفلت‌های بزرگ روشنفکران در نظریه پردازی در باب دولت در ایران، غفلت از انقلاب اسلامی است. اصولاً نظریه پردازی در باب دولت در یک نظام انقلابی، بسیار متفاوت از نظریه پردازی در یک نظام غیر انقلابی است؛ چه اینکه سیاست و امر سیاسی و بالتبع دولت (به عنوان نقطه کانونی سیاست)، آنگاه که در نسبت با انقلاب فهم شود، تحولات مهمی را موجب خواهد شد. به عنوان مثال انقلاب اسلامی ایران، موجب شکل گیری نسل جدیدی از نظریات انقلاب شد و تحولاتی جدی در ایده‌ها و نظرات برخی از مهم‌ترین نظریه پردازان انقلاب چون اسکاچپول و دیگران را رقم زد. یا انقلاب‌های عربی طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۲ در کشورهای مصر، تونس و لیبی باعث شد تا فقه اهل سنت که تا پیش از این، یک فقه امنیت محور باشد، در آستانه چرخشی پارادایمیک و رو به سوی فقه عدالت محور قرار گیرد. این که قیام علیه حاکم ظالم و فاسد و انقلاب علیه او که کمتر در میان رجال دینی اهل سنت یافت می‌شود، به یکباره تبدیل به یک مساله جدی می‌شود، نشان از اهمیت و تأثیر انقلاب و ضرورت حضور آن در افق نظریه پردازی در باب دولت است.

اینکه ایده‌های عمده روشنفکران ایرانی در باب نظریات دولت عمدتاً اقتباسی بوده و حداکثر در طلب و تمنای دولت مدرن متوقف می‌ماند و فاقد هر گونه طرح ایجابی بدیع و متناسب با زیست بوم ایرانی اسلامی است، به نظر دو دلیل دارد: دلیل اول به سیطره دانش سیاسی اثباتی در ایران بر می‌گردد. دانش سیاسی اثباتی ذاتاً یک دانش محافظه کار است و نه تنها به انقلاب نمی‌اندیشد و حتی ضدِ اندیشه ورزی درباره انقلاب محسوب می‌شود، بلکه ضد نظریه پردازی درباره دولت و نظریه دولت هم هست؛ چه اینکه اصولاً نهادگرایی جدید که از اواخر دهه هفتاد میلادی نظریه دولت را در کانون تأملات خود قرار داده، در واکنش به رفتارگرایی و غفلت از رویکردهای نهادی به سیاست و دولت شکل گرفت. البته این که خود نهادگرایی جدید اساساً تا چه حد توانسته به طور بنیادی به نهاد دولت بیندیشد و یک نظریه دولت هنجاری و تجویزی ارائه دهد، بحث دیگری است، چنانکه به باور برخی منتقدان، وجه تفوق نهادگرایی جدید نسبت به رفتارگرایی صرفاً جابجایی حوزه پژوهش از فرد به دولت است و نه تحولی عمیق در فهم از سیاست و دولت.

این مساله اما دلیل دیگری هم دارد و آن بیشتر سیاسی است تا اینکه پای در ساحت اندیشه داشته باشد. انقلاب هراسی پوپری را می‌توان یکی از اصلی ترین علل روی گردانی روشنفکران از تأمل در نسبت انقلاب و نظریه دولت دانست. این گزاره که دوران انقلاب‌ها به سرآمده (که گزاره ایست عمدتاً سیاسی به جهت حفظ وضع موجود) باعث شده تا عملاً انقلاب و انقلاب اندیشی از افق نظریه پردازی در باب دولت محو شود. البته این روی گردانی آنگاه که از جانب روشنفکران لیبرال اروپایی و آمریکایی صورت می‌پذیرد، امری است طبیعی اما تعجب اینجاست که بنا به تعبیری، همین موضع و سخن را نیم قرن بعد از پوپر، کسانی در ایران به زبان می‌آورند که از اهالی سرزمین‌های چپاول‌شده از سوی متروپل‌اند و درگیرِ یک انقلاب نجات‌بخش (انقلاب اسلامی ایران) که صحنه جهانی را به نفع ملت‌های تحت ستم دگرگون کرده است، بوده‌اند.

رهبر انقلاب در بیانیه گام دوم نظریه نظام انقلابی را به مثابه الگوی دولت در گام دوم انقلاب پیشنهاد می‌کند و در فقراتی مهم چنین بیان می‌دارد: “انقلاب اسلامی پس از نظام‌سازی، به رکود و خموشی دچار نشده و نمی‌شود و میان جوشش انقلابی و نظم سیاسی و اجتماعی تضاد و ناسازگاری نمی بیند، بلکه از نظریّه‌ی نظام انقلابی تا ابد دفاع می‌کند” صحبت از جوشش انقلابی، آن هم درست در زمانی که ما با یک نظم و سامان سیاسی مواجهیم، امری غریب به نظر می‌رسد. این ایده بی تردید، انقلاب دائمی هم نخواهد بود که جریان بی پایان تعارضات و تغییرات اجتماعیِ طبقاتی محسوب شود. پس آنگاه این سوال مطرح می‌شود که منظور از انقلاب در نظریه نظام انقلابی به چه معناست؟ چه تلقی ای از انقلاب در این نظریه وجود دارد که می‌توان در افق آن از دولت سازی، نظام سازی و جامعه پردازی سخن گفت.

این یادداشت، نه پاسخی است برای این پرسش که “چگونه می‌توان از جمع توأمان نظم و انقلاب سخن گفت؟ ” بلکه صرفاً تذکاری است به اهمیت این پرسش که کمتر بدان توجه می‌شود. پرسشی که در پرتو الهام بخشی، پرسش آفرینی و افق گشایی انقلاب اسلامی، می‌تواند به صورتی جدی برای ما در نظریه پردازی درباره دولت مطرح شود. اهمیت این پرسش، به نظر از پاسخ به آن مهم‌تر است، طرح چنین پرسش نه تنها منفعلانه نیست که از اساس می‌تواند زمین بازی را تغییر دهد و میدانی فراخ برای نظریه پردازی درباره دولت در ایران معاصر فراروی ما بگشاید.

متن پیش رو یادداشتی از حبیب شیرازی، دکترای علوم سیاسی و مطالعات منطقه‌ای از دانشگاه سیدنی، استرالیا 1377 و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی با عنوان مطالعه‌ تطبیقی برای تدوین علوم سیاسی اسلامی است. این یادداشت در آستانه همایش” گذر از علوم سیاسی غربی به علوم سیاسی اسلامی” که بهمن ماه سال جاری به همت مرکز تحقیقات بسیج دانشگاه امام صادق(علیه‌السلام) برگزار می‌شود بیان شده است.

نظریه‌ سیاسی اسلام

ما دین را مجموعه عقاید و برنامه‌هایی می‌دانیم که از طرف خداوند متعال برای خوشبختی و هدایت انسان آمده است، تعریف می‌کنیم و عقیده داریم کامل‌ترین دین، اسلام است. یعنی خداوند 124 هزار پیامبر فرستاد برای هدایت انسان‌ها که آخرین آن‌ها پیامبر اسلام بود که آخرین کتاب آسمانی، قرآن کریم معجزه‌ی رسالت او بود. بنابراین خداوند دین اسلام، یعنی کامل‌ترین دین را برای خوشبختی انسان‌ها فرستاد. ما عقیده داریم طبق همان آیه‌ای که در روز غدیر نازل شد «الیومَ أکملتُ لکم دینی و أتممتُ علیکم نعمتی و رضیتُ عنکُمُ الإسلامَ دینًا»، کامل‌ترین دین در مقایسه با ادیان قبلی و رسالت پیامبران قبلی برای مسلمانان فرستاده شده است. پس این دین اسلام که آن را کامل‌ترین می‌دانیم، باید در تمام جوانب حیات بشری، چه فردی و چه اجتماعی، در همه‌ی ساختارهای مختلف، حرف برای گفتن داشته باشد.

نمی‌توان تصور کرد اسلام در خصوص فرهنگ، اقتصاد و سایر ساختارها صحبت کرده باشد ولی در مورد سیاست سخنی به میان نیاورده باشد. در همین قرآن کریم که گفتیم کامل‌ترین کتاب است، در آیات زیادی به مسائل سیاسی بر می‌خوریم. یکی از ساده‌ترین مواردی که وجود دارد، همان آیه‌ای است که در آیت الکرسی آمده است: «اللهُ ولیُّ الذین آمنوا یخرجُهُم من الظلماتِ إلی النور و الذین کفرُوا أولیاءُهمُ الطاغوت یخرِجونَهُم من النورِ إلی الظلُماتِ».

سیاست مثبت، سیاست منفی

سیاست یک معنای لغوی و یک معنای اصطلاحی دارد. از لحاظ لغوی می‌توان گفت معنایش همان حکمرانی، زمامداری، علم به دولت و اعمال آن، خط مشی‌ها و تدابیر اداره‌ جامعه، اصول تنبیه و مجازات از سوی حاکم و از این دست مسائل است. از نظر اصطلاحی بهترین تعبیر را فارابی ارائه کرده است، می‌گوید سیاست یعنی تدبیر مُدُن، یعنی علم اداره کردن شهرها و کشورها. پس اگر هنر اداره کردن کشور را سیاست بنامیم، به دولت نیاز داریم که بر اساس عناصری که با آن شکل گرفته است، اعم از قلمرو، حاکمیت و ملت، امور را اداره کند. بدین ترتیب اگر سیاستمداران یک کشور شرایط را برای رشد فضائل اخلاقی فراهم کنند، با مفهوم مثبت سیاست مواجهیم و اگر شرایط را در جهت رشد رذایل اخلاقی پیش ببرند با مفهوم منفی آن برخورد می‌کنیم. شبیه آن چیزی که ماکیاول می‌گوید: برای رسیدن به هدف از هر وسیله ای، حتی اگر کشتار مردم بی‌گناه باشد، استفاده کن. اما اگر مثلا زمام‌داران در جهت رشد فضائل اخلاقی و تقوا تلاش کنند، طوری که در جامعه «إنّ أکرمکُم أتقی‍‍‍‍کم» حاکم شود، سیاست اسلامی حاصل می‌شود.

علم برتر

علوم سیاسی علم مدیریت است، علم اداره‌ امور است. اداره‌ امور فقط در حکومت و زمام‌داری نیست، بلکه در رشته‌های دیگر هم وجود دارد، بنابراین ما باید جایگاه علوم سیاسی را به عنوان «اُم العلوم» بدانیم. یک جامعه‌شناس، یک اقتصاددان یا کسی که در حوزه‌ مدیریت مطالعه می‌کند، با اداره‌ امور سر و کار دارد. حتی در یک خانواده که یکی از ارکان کوچک جامعه است، پدر و مادر باید اداره‌ امور را بر عهده داشته باشند. یعنی با هم دیگر بودجه‌ای دارند و با هم توافق می‌کنند که مثلا پدر در خارج از خانه کار کند و مادر در داخل خانه تربیت فرزندان را بر عهده گیرد. پدر و مادر بر اساس تمام شرایط تصمیم می‌گیرند فرزندان خود را راهی مدرسه کنند، برای خوراک و پوشاک خود و فرزندان هزینه کنند… این نمونه‌ای از اداره‌ی امور است. تمامی خانواده‌ها با هم جامعه را تشکیل می‌دهند که توسط یک دولت اداره می‌شود.

علوم سیاسی، هم به صورت آکادمیک و هم به صورت کاربردی، جایگاه بسیار مهمی دارد، هم در اجتماع و هم در کشور که یک دولت در راس آن قرار دارد. علوم سیاسی رشته‌ی بسیار برجسته‌ای است که بحث‌های نظری در این حوزه آثار بسیاری را می‌تواند در زیرمجموعه‌های آن به جا بگذارد. بنابراین مسلم است که باید در این رشته برای پیش‌برد اهداف خود تغییراتی اعمال کنیم. در غیر این صورت دچار عقب‌گرد کرده‌ایم و به جایی نخواهیم رسید.

علم سیاست اسلامی و علم سیاست غربی

غربیان بر اساس نظرات و دیدگاه‌های خود به علوم سیاسی نگاه کرده‌اند و مثلا منافع ملی را بر اساس آن چه در غرب وجود دارد دسته‌بندی و طبقه‌بندی کرده‌اند. انقلاب ما یک انقلاب آغازین نیست، بلکه یک انقلاب اصالتی است، بازگشت به انقلاب پیامبر در صدر اسلام است. ما مطابق الگویی که از پیامبر و از ائمه اطهار(ع) گرفته‌ایم به این مسأله ورود پیدا می‌کنیم. بنابراین ما خودمان مبانی داریم. وقتی کسی مثل فارابی در تعریف سیاست گفته است «تدبیر مُدُن»، باید ما بررسی کنیم که در حوزه‌ی این تعریف چه ویژگی‌هایی را باید قائل باشیم و اداره‌ی امور را به چه صورت به پیش ببریم.

لزوم دیدگاه تطبیقی

به نظر من دسته‌بندی علوم سیاسی به غربی و اسلامی کار درستی نیست. به نظر من در این حوزه باید باید نگاه تطبیقی داشته باشیم. باید دیدگاه غربی و شرقی و اسلامی و… را مقایسه کنیم و مطابق آیه‌ «فیتبعونَ أحسَنَه» بهترین نظر را انتخاب کنیم. به هر حال ما باید از اطلاعات دیگرات استفاده کنیم. وقتی آن‌ها به برخی یافته‌ها رسیده‌اند، چرا ما از صفر شروع کنیم؟! پیامبر می‌فرماید «اطلِبوا العلمَ وَلو بالصینِ»، یک کشور دوردست مثل چین را مثال می‌زند به خاطر این که یاد بگیریم علم دیگران را از آن‌ها بگیریم. البته باید توجه داشته باشیم که خودمان هم در این مباحث حرف‌هایی برای گفتن داریم و نباید خود را از آن‌ها عقب بدانیم. باید با نگاه تطبیقی به سراغ علوم دیگران برویم و کمبودها و نقایص خودمان را جبران کنیم.

نگاه ایدئولوژیک داشته باشیم

مرزبندی‌ها و وجوه افتراق بین علوم سیاسی غربی و علوم سیاسی اسلامی وجود دارد. وقتی دیدگاه‌های افرادی مثل ماکیاول، مارکس، انگلس و دیگران مطرح می‌شود، وجوه افتراق ما و غربیان مشخص می‌شود. در غرب کاپیتالیسم و خصوصی سازی‌های حاصل از آن مطرح است، ولی در اسلام سه دسته مالکیت، مالکیت خصوصی، عمومی و تعاونی را می‌پذیریم. ما در مقابل آن‌ها همان چیزهایی را باید مطرح کنیم که در اختیار داریم و برای این کار باید مولفه‌ها و شاخص‌هایی را که در علوم سیاسی اسلامی هست با توجه به ایدئولوژی قوی اسلامی خودمان مدنظر قرار دهیم و از دریچه‌ی مادی آن‌ها به قضایا ننگریم بلکه نگاه‌های ایدئولوژیک هم داشته باشیم. ما باید بررسی کنیم که آن طور که آن‌ها می‌گویند، از بین رئالیسم و ایده‌آلیسم باید یکی را انتخاب کنیم یا تلفیق بین این دو هم ممکن است… این کار زمان می‌خواهد و عده‌ای باید مطالعه کنند و این شاخص‌ها را در کنار هم به صورت تطبیقی مقایسه کنند.

تلاش غرب برای سلطه‌ فکری

غربی‌ها همیشه تلاش کرده‌اند که آسیب‌های خود را از طریق استعمار، امپریالیسم و استحاله‌های فرهنگی بر ما وارد کنند. آن‌ها در تمام مباحث تئوریک خود طوری عمل می‌کنند که ما را به عنوان یک کشور جهان سومی قلمداد کنند که توسعه‌نیافته هستیم و اگر بخواهیم به پیشرفتی که غرب به آن دست یافته است برسیم باید تقلید کورکورانه کنیم و آن چنان که تقی‌زاده گفته است، از فرق سر تا نوک پا غربی شویم. ما در دیدگاه اسلامی تقلید محض را نمی پذیریم. ما در واقع باید از علوم و فناوری آن‌ها استفاده کنیم تا به اهداف و ایده‌آل‌هایی که در اسلام مشخص شده است برسیم. ما همه چیز را به خاطر مادیات فدا نمی کنیم.

راهکار برای گذار

راهکاری که من می‌توانم برای گذار از علوم سیاسی غربی به علوم سیاسی اسلامی مطرح کنم این است که سبک و سیاق آموزش خودمان را، که روش‌هایی غربی است، اصلاح کنیم. در این زمینه ما چقدر تلاش کرده‌ایم که تغییر ایجاد کنیم؟ در عناوین دروس، از غربی‌ها کپی‌برداری کرده‌ایم، کتاب‌های ما همه ترجمه‌ی آثار غربی‌ها و شرقی‌هاست… ما در مباحث اسلامی چقدر ورود پیدا کرده‌ایم و چقدر روی اندیشه‌های سیاسی اسلامی تحقیق انجام شده است؟ البته چنین کارهایی انجام شده، ولی سرعت آن بسیار کم بوده است. بعد از حدود سه و نیم دهه که از انقلاب می‌گذرد، ما به تدریج جلو رفته‌ایم. ما چقدر برای این که فقط علوم سیاسی اسلامی داشته باشیم زحمت کشیده‌ایم؟ من که حدود بیست سال سابقه‌ی تدریس در دانشگاه دارم، هنوز تغییری اساسی در سرفصل‌ها نمی بینم.

یک مورد که به صورت عملی مدنظر من هست این است که تاریخ تحولات اجتماعی ایران، یا روابط خارجی ایران را، هر کدام در چهار واحد تدریس می‌کنیم. یعنی هشت واحد درسی خود را تماما در زمان قاجاریه و پهلوی سپری می‌کنیم. چرا بعد از این سال‌هایی که از انقلاب گذشته است، چرا تحولات سیاسی اجتماعی دهه‌ی اول آن را بررسی نمی کنیم، اصلا در این حوزه چند کتاب نوشته شده است؟ در دوره دکترا درسی هست با عنوان سیاست خارجی ایران در قرن 19 و 20، سیاست خارجی بعد از انقلاب را چه کسی باید بررسی کند؟

بگذارید حرف‌های ما شنیده شود

نسل ما در مسائل مربوط به انقلاب و بعد از آن در شرایط جنگ حاضر بوده و تمام آن را درک کرده است. این نسل در دانشگاه تلاش کرده است چیزهایی را که به چشم دیده است بنویسد، ولی چون کسی آن را طلب نکرده است، موفق نبوده‌اند. شورای عالی انقلاب فرهنگی باید اسناد راهبردی مثل نقشه‌ جامع علمی کشور را عملیاتی کند. سی و چند سال از انقلاب گذشته است، کی می‌خواهیم وارد این مسائل شویم؟ یک استاد باید امکان تاثیرگذار بودن را داشته باشد، باید بتواند آن چه را که می‌داند در اختیار دیگران قرار دهد، «زکاۀ العلمِ نَشرُهُ». نسل جوان باید با چیزهایی که از نظر تاریخی تجربه کرده‌ایم و ارزشی‌هایی که آن‌ها را با خود داریم رشد پیدا کند. باید اتاق فکر داشته باشیم و به کرسی‌های نظریه‌پردازی اهمیت بدهیم. الان نه از نظر مادی و نه از نظر معنوی حمایتی از این کرسی‌ها به عمل می‌آید. البته همگان از این کارها حمایت‌های لفظی انجام می‌دهند، ولی یک نفر، چقدر می‌تواند تنها جلو برود؟ ما باید سرمایه‌گذاری کنیم و اگر این کار را انجام ندهیم، به نظر من موفق نخواهیم شد که مرزبندی‌ها و شاخص‌هایی را که در علوم سیاسی اسلامی باید ایجاد شود، عملیاتی کنیم.

سیاست عملی انقلاب اسلامی و علوم سیاسی اسلامی

برای این که میزان انطباق عمل سیاسی در جمهوری اسلامی با علوم سیاسی اسلامی را اندازه‌گیری کنیم، باید دهه‌های انقلاب را به تفکیک بررسی کنیم. دهه‌ی اول انقلاب، یک دهه‌ی ارزشی است و از دریچه‌ی ایدئولوژیک و با نگاه آرمان‌گرایانه به مسائل نگاه می‌کنیم؛ مسئولان ما چنین نگاهی دارند. بعد از جنگ و در دهه‌ی دوم انقلاب واقع‌گرایی وارد سیاست عملی می‌شود و در دهه‌ی سوم این دو با هم تلفیق می‌شود. در دوران آقای خاتمی فرهنگ‌گرایی و در دوران آقای احمدی‌نژاد اصول‌گرایی مطرح بود و در حال حاضر تلفیقی از این‌ها توسط آقای روحانی شروع شده است.

ولایت فقیه برای همه‌ ما پذیرفته شده است و شالوده‌ اصلی نظام را تشکیل می‌دهد، در این مسأله اختلافی وجود ندارد. ولی در عرصه‌ عملی سیاست خارجی، جایی که می‌خواهیم با غرب تعامل پیدا کنیم، نظرات متفاوت می‌شود. عده‌ای با سیاست‌هایی که از آرمان‌گرایی ناشی شده است معتقدند چون آن‌ها می‌خواهند با نگاه از بالا با ما برخورد کنند، با آن‌ها باید با اقتدار برخورد کرد. ولی عده‌ای در مقابل این جهت‌گیری بحث منافع ملی را مطرح می‌کنند. اندیشمندان اسلامی ما، کسانی که در عرصه‌ دولت فعالیت می‌کنند، منافع ملی ما را تجزیه و تحلیل می‌کنند. گاهی هم به این نتیجه می‌رسند که چیزی مثل سلاح هسته‌ای برای آن که ما را به اهداف خودمان می‌رساند، مانعی ندارد. هر چند حضرت امام می‌فرمودند نباید روی سر مردم بی‌گناه بمب انداخت و ما باید با نظامیان بجنگیم…

نگاه جهان به خودمان را اصلاح کنیم

غربیان تصور بدی از ما و اسلام را در جهان اشاعه داده‌اند. معمولا خارجی‌ها وقتی با ما ایرانی‌ها گفتگو و رفت و آمد می‌کنند، می‌بینند ما آن چیزی نیستیم که رسانه‌های غربی از ما نشان می‌دهد. ما چقدر برای تغییر این ذهنیت آن‌ها تلاش کرده‌ایم؟ اگر غربیان ما را درست بشناسند، متوجه می‌شوند که ما هیچ خطری برای منافع ملی آن‌ها نداریم و راحت‌تر با ما تعامل می‌کنند. تا زمانی که نتوانیم دیدگاه خود را به آن‌ها تفهیم کنیم موفق نخواهیم بود.

یک روش خوب

من فکر می‌کنم برای برقراری پیوند میان اندیشمندان اسلامی و اندیشمندان علوم سیاسی، روشی که مطابق آن دانشگاه امام صادق(ع) تاسیس شد، روش خوبی بود. درس خواندن در آن جا سبکی بین حوزه و دانشگاه بود، دانشجویان با هم مباحثه می‌کردند، سر کلاس هم حاضر می‌شدند. معمولا کسانی که از آن جا فارغ‌التحصیل می‌شدند، افراد متشخصی بودند و هر دو طیف اصول‌گرا و اصلاح‌طلب در بین آن‌ها بود و افرادی از هر دو طیف در دولت‌های مختلف حضور داشتند. همین امر نشان می‌دهد که به صورت دگماتیستی عمل نشده بود، بلکه دانشجویان آموزش دیدند و بعد برای نظام موثر واقع شدند. اگر ما بتوانیم آرا و نظریات مختلفی را که برای رشد افراد تاثیرگذار در جامعه‌ اسلامی مورد نیاز است عرضه کنیم می‌توانیم به همان چیزهایی که در حلقه‌های نظری مفقوده جا مانده است، برسیم. اگر ما یک خط فکری را دنبال کنیم، راه غلط را پیموده‌ایم.